Polskie prawo dokładnie reguluje status oraz prawa nie tylko pacjenta, ale także pacjenta chorego na chorobę nowotworową (zwanego pacjentem onkologicznym). Szereg uprawnień jest wzorowanych na regulacjach i wytycznych międzynarodowych. Z artykułu dowiesz się, co zawiera katalog praw pacjenta oraz jakie są podstawy prawne ochrony pacjenta onkologicznego.

Podstawowym i najważniejszym aktem prawnym jest ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Dodatkowymi regulacjami, które stanowią o statusie i prawach pacjenta w Polsce są:

  • ustawa z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty
  • ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej
  • ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych czy Kodeks Etyki Lekarskiej (czy inne kodeksy etyki zawodowej).

Prawa pacjenta są regulowane na poziomie ponadkrajowym, a na szczególną uwagę zasługuje Europejska Karta Praw Pacjenta Onkologicznego (przedstawiona w 2014 r.), która skupia się na zapewnieniu, by każdy obywatel Europy miał prawo do:

  • otrzymywania najdokładniejszych informacji i czynnego uczestnictwa w opiece związanej ze swoją chorobą
  • optymalnego i terminowego dostępu do odpowiedniej, specjalistycznej opieki, opartej na badaniach naukowych i innowacjach
  • otrzymania opieki zapewniającej lepsze wyniki, rehabilitację i najlepszą jakość życia.

Co reguluje ustawa z 6 listopada 2008 roku o prawach pacjenta?

Katalog praw pacjenta jest długi i zawiera:

Prawo do świadczeń zdrowotnych (art. 6-8 u.p.p.), a także do wyrażenia zgody na ich udzielenie lub nie (art. 15-19 u.p.p.)

To prawo znajduje swoje podstawowe zakotwiczenie już w Polskiej Konstytucji, gdzie wyraźnie wskazano, że niezależnie od sytuacji materialnej obywateli, władze publiczne zapewniają im równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej, finansowanej ze środków publicznych, a także są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku. Orzecznictwo sądów, ale i Trybunału Konstytucyjnego (TK K 14/03) podkreśla, że te prawa nie mogą być zapewniane jedynie iluzorycznie i powinny być rzeczywiście dostępne. Tych szczególnych świadczeń można poszukiwać w ustawie o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych, a zalicza się do nich zarówno diagnostykę, jak i samo leczenie.

Na to prawo składają się zaś:

  • Prawo do udzielania świadczeń zdrowotnych (art. 6 i 8 u.p.p.) – oznacza to, że świadczenia zdrowotne powinny być zgodne z aktualnym stanem wiedzy medycznej, dobrą praktyką kliniczną itp., a osoby wykonujące zawód medyczny (np. lekarz, pielęgniarka, ale i diagnosta laboratoryjny) mają obowiązek udzielać świadczeń zdrowotnych z należytą starannością oraz zgodnie z zasadami etyki zawodowej (tutaj pomocne mogą być zasady kodeksów etyki zawodowej). Można także oczekiwać, że pomoc odbywać się będzie w pomieszczeniach i przy użyciu urządzeń spełniających obowiązujące wymagania fachowe i sanitarne.
  • Prawo do natychmiastowego udzielania świadczeń zdrowotnych (art. 7 u.p.p.) – tutaj szczególną grupą są pacjenci onkologiczni, ponieważ można twierdzić, że ich stan to szczególne zagrożenie życia, a przez to powinni podlegać diagnostyce i leczeniu właśnie w sposób natychmiastowy. W przypadku zagrożenia zdrowia lub życia, pacjent ma prawo do uzyskania natychmiastowej pomocy medycznej. Realizacją tej reguły jest wprowadzenie szybkiej ścieżki onkologicznej lub ratunkowego dostępu do technologii lekowych, a także zgoda na czasowe dopuszczenie produktu leczniczego do obrotu, możliwość udziału w badaniu klinicznym, czy na pewnych zasadach – leczenia za granicą.
  • Prawo do opinii innego lekarza – mając na względzie rozwój nauki, a także fakt, że przypadki chorób onkologicznych są coraz bardziej skomplikowane, jest to bardzo ważne uprawnienie, dzięki któremu na żądanie pacjenta lekarz (ale także pielęgniarka) powinien zasięgnąć opinii innego lekarza (pielęgniarki) lub zwołać konsylium lekarskie. Trzeba mieć na względzie, że lekarz (pielęgniarka) mogą odmówić, jeśli to żądanie uznają za bezzasadne, ale zarówno samo żądanie, jak i odmowę należy udokumentować w dokumentacji medycznej.

Prawo do uzyskania dokumentacji medycznej (art., 23-30 u.p.p.), to także jedno z ważniejszych uprawnień pacjentów. Istnieje wciąż wiele kontrowersji z tym związanych, ponieważ wypełnianie tej dokumentacji (niezwykle wymagającej) stwarza szereg komplikacji, co zaś może prowadzić do jej niedokładnego, czy nawet nierzetelnego prowadzenia.

Prawo do wyrażania zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych budzi od zawsze wiele kontrowersji (prawnych i etycznych), gdy pacjent (czy opiekuni prawni pacjenta) nie wyrażali zgody na konkretny sposób leczenia (czy leczenie w ogóle). Prawo to łączy się z prawem do informacji, które zasadniczo powinno poprzedzać wyrażenie zgody lub jej odmowę – mowa wtedy o uprzedniej świadomej (poinformowanej) zgodzie na diagnostykę czy leczenie. Zgoda może być ustana, ale w pewnych wypadkach powinna być pisemna – w przypadku zabiegu operacyjnego albo zastosowania metody leczenia lub diagnostyki stwarzających podwyższone ryzyko, zgodę wyraża się właśnie na piśmie. Ale i ta ustna zgoda może być ograniczona – otóż są sytuacje, w których bez zgody pacjenta może zostać przeprowadzone badanie lub udzielone inne świadczenie zdrowotne, gdy pacjent znajduje się w stanie, który wymaga niezwłocznej pomocy lekarskiej albo gdy zwłoka groziłaby niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia.

Wśród pacjentów onkologicznych są także dzieci, a należy pamiętać, że w stosunku do osób poniżej 16.r.ż. (ale także całkowicie ubezwłasnowolnionych lub niezdolnych do świadomego wyrażania zgody) zasady wyrażenia zgody są nieco inne – otóż w przypadku takiego pacjenta wymagana jest podwójna zgoda: tego pacjenta oraz przedstawiciela ustawowego (rodzica, opiekuna, kuratora, ale i faktycznego opiekuna). Małoletni, ale i osoba ubezwłasnowolniona albo pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, mają prawo się sprzeciwić. W przypadku rozbieżności decyzji np. rodzica i małoletniego pacjenta sprawę rozstrzyga sąd opiekuńczy.

Prawo do informacji (art. 9 -12 u.p.p.) oraz tajemnicy tej informacji (art. 13-14 u.p.p.)

To bardzo szerokie uprawnienie, które w szczególności oznacza nie tylko uzyskanie informacji o swoim stanie zdrowia, ale też sposobu jej przedstawienia. Informacja powinna być przystępna. To także prawo do nie bycia informowanym – zarówno o wszystkich, jak i niektórych aspektach naszego stanu zdrowia. Można także wydelegować (ale nie trzeba) osoby, które mają być informowane o naszym stanie zdrowia. W skład tego przekazu wchodzą informacje o rozpoznaniu, proponowanych i możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych oraz dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania lub zaniechania, a także o wynikach leczenia i rokowaniu. Pod tym prawem kryje się także aktywna możliwość zgłaszania działań niepożądanych (art. 12a u.p.p.).

Jest to także prawo do zachowania wszystkich powyższych w tajemnicy (także po śmierci). Lekarz (ale także inne osoby wykonujące zawód medyczny) zachowują w tajemnicy wszystkie informacje o samym pacjencie, jak i jego stanie zdrowia. Uzyskanie zgody pacjenta na ujawnienie nie jest jednak bezwzględne, jeśli:

  • zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych innym osobom wykonującym zawód medyczny, uczestniczącym w udzielaniu tych świadczeń;
  • zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia albo życia lub zdrowia innych osób;
  • tak stanowią przepisy odrębnych ustaw;
  • dzieje się to w ramach postępowania przed wojewódzką komisją do spraw orzekania;
  • zdarzeniach medycznych.
Prawo do poszanowania intymności i godności (art. 20-22 u.p.p.) oraz prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 33-35 u.p.p.)

Prawo to ma swoje źródło w niezbywalnej godności człowieka, stąd jego poszanowanie jest szczególnie ważne. Choroba onkologiczna jest szczególnie związana z trudnymi i bolesnymi momentami podczas leczenia, zaś prawo do poszanowania godności obejmuje także prawo do umierania w spokoju i godności. Szereg kontrowersji wzbudza niezaprzeczalne prawo do świadczeń zdrowotnych zapewniających łagodzenie bólu i innych cierpień, zwłaszcza pacjentów w stanie terminalnym. Nie ma także wątpliwości, że pacjent ma prawo zażądać obecności bliskiej osoby. Działa to także odwrotnie: rodzic czy opiekun ma prawo być przy dziecku, osobie ubezwłasnowolnionej. Odmowa (która powinna być zapisana w dokumentacji medycznej) obecności bliskiego jest możliwa wyjątkowo, w przypadku prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne samego pacjenta. Jest to temat bardzo aktualny ze względu na pandemię koronawirusa.

Rzadkim tematem jest kwestia ciężarnych pacjentek onkologicznych. Nie należy zapominać, że oprócz wyżej wymienionych praw przysługuje im także prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej, również w warunkach ciąży, porodu i połogu, co daje możliwość towarzyszenia bliskich przy porodzie.

Trzeba jednak zwrócić uwagę na to, że szpital lub inny podmiot udzielający stacjonarnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych może pobrać odpowiednią opłatę rekompensującą rzeczywiste koszty związane z pobytem osoby bliskiej. Cennik powinien być jawnie dostępny w miejscu udzielania świadczeń zdrowotnych. Opłata taka nie dotyczy jednak rodziców czy opiekunów pacjentów małoletnich (lub posiadającym orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności).

Przebywając w szpitalu, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym, opiekuńczo-leczniczym lub rehabilitacji leczniczej czy hospicjum, pacjent ma prawo do kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z innymi osobami.

Inne ważne prawa pacjenta,

w tym pacjenta onkologicznego, to prawo do zgłaszania niepożądanych działań produktów leczniczych, zgłaszania sprzeciwu wobec opinii albo orzeczenia lekarza (art. 32,32 u.p.p.), prawo pacjenta do opieki duszpasterskiej (art. 36-38 u.p.p.), prawo do przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie (art. 39-40 u.p.p.).

Istnienie powyższych praw związane jest także z możliwością ich łatwego zgłaszania, a w końcu skutecznego egzekwowania. Na straży praw pacjenta stoi Rzecznik Praw Pacjenta, który prowadzi postępowania wyjaśniające zmierzające do: stwierdzenia naruszenia, skierowania wystąpienia do podmiotu, organu, organizacji lub instytucji, w której stwierdzono naruszenie praw pacjenta, czy w końcu skierowania wniosku do organu nadzoru, a nawet sądu o przyznanie zadośćuczynienia pieniężnego za niektóre naruszenia na rzecz pacjenta. Rolą Rzecznika jest także m.in. prowadzenie postępowanie w sprawach praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów. Kontakt z Rzecznikiem Praw Pacjenta możliwy jest także telefonicznie (800 190 590). W razie naruszenia praw można szukać pomocy w regionalnych oddziałach NFZ. Dochodzenia swoich praw możliwe jest także na indywidualnej ścieżce sądowej, w drodze cywilnej lub karnej.

C-ANPROM/PL/ADC/0019; 03.2023