Według badań niedożywienie dotyka aż 40% pacjentów onkologicznych. Jest też bezpośrednią przyczyną zgonów u 25% w tejże grupie. Niedożywienie jest też częstą przyczyną odroczenia leczenia podstawowego, a tym samym zmniejszenie szansy pacjentów na najskuteczniejszą i najbardziej efektywną terapię. Dlatego też o stan odżywienia należy dbać od samego początku, co oczywiście nie jest często proste zważywszy na różne trudności związane nie tylko z samą dietą, ale także kondycją psychofizyczną pacjenta.
Warto wiedzieć, że pacjent przyjęty na oddział szpitalny powinien być objęty badaniem przesiewowym w kierunku określenia stanu odżywienia (np. przy pomocy skali SGA, NRS). Dzięki temu personel ma szansę zidentyfikować pacjentów niedożywionych lub z dużym ryzykiem niedożywienia i na wczesnym etapie leczenia wdrożyć profilaktykę w tym zakresie.
Kiedy można się spodziewać pogorszenia stanu odżywienia?
Jednym z pierwszych objawów choroby nowotworowej jest niezamierzona utrata masy ciała. W praktyce oznacza to, że pacjent dostarcza tyle samo energii, co zawsze, ale mimo to chudnie. Jest to sygnał alarmujący, który powinien skłonić do pilnej wizyty u lekarza. Jest to jednocześnie pierwszy znak, że stan odżywienia organizmu ulega pogorszeniu.
Jeśli więc w ostatnim czasie schudłeś i nie do końca wiesz dlaczego – zgłoś się do lekarza, zrób podstawowe badania i spróbuj w zdrowy sposób zwiększyć energetyczność swoich posiłków, aby zatrzymać proces chudnięcia.
W przypadku dolegliwości bólowych pacjenci świadomie rezygnują z przyjmowania posiłków w obawie przed cierpieniem. Jeśli taka sytuacja ma miejsce, to również będzie to wpływało negatywnie na stan odżywienia – szczególnie, jeśli ograniczenia żywieniowe trwają od dłuższego czasu. Problem ten dotyczy w szczególności nowotworów w obrębie przewodu pokarmowego, ale także szyi i głowy, gdzie dość częstym problemem jest dysfagia (kłopoty z prawidłowym przełykaniem).
Jeśli więc celowo jesz mniej, bo obawiasz się różnych dolegliwości możesz mieć pogorszony stan odżywienia i konieczne jest porozmawianie o tym z lekarzem i dietetykiem onkologicznym. Pamiętaj, że często można wprowadzić farmakoterapię, aby zmniejszyć nieprzyjemne dolegliwości, a także nieco zmienić dietę, aby nie podrażniała ona Twojego przewodu pokarmowego. Można także zmodyfikować konsystencję posiłków, aby były przyjaźniejsze dla jamy ustnej i przełyku, a nadal były odżywcze.
Wielu pacjentów jest świadomych tego, że powinno zwiększyć ilości dostarczanej energii, pełnowartościowego białka, ale niestety niechęć do jedzenia i bariera psychologiczna jest silniejsza. Efektem tego jest chudnięcie i dalsza frustracja zarówno samego chorego, jak i jego bliskich, którzy przygotowują posiłki. Dzieje się tak często w niedługim czasie po przyjęciu chemioterapeutyków, ale także na początku choroby, kiedy to stres związany z diagnozą jest bardzo duży.
Jeśli towarzysz Ci tak duży stres, niepokój, frustracja czy inne emocje, które uniemożliwiają Ci realizowanie wartościowej diety, warto zwrócić się o pomoc do psychologa onkologicznego, który ułatwi Ci poradzenie sobie z emocjami. Pomocny może być także dietetyk kliniczny, który zaproponuje Ci takie posiłki, aby były niewielkie objętościowo, ale bardzo odżywcze. Więcej na ten temat czytaj tu.
Pacjenci w trakcie leczenia często skarżą się na dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego takie, jak biegunki, wymioty i związane z tym pogorszenie przyswajania składników odżywczych. Efektem tego może być odwodnienie, zespoły złego wchłaniania i tym samym pogorszenia stanu odżywienia. Czasami chorzy określają to: „nie ważne co jem, i tak nic nie utrzyma się w przewodzie pokarmowym, bo zaraz zostanie wydalone”.
Jeśli cierpisz na biegunki czy uporczywe mdłości, to koniecznie porozmawiaj z lekarzem odnośnie przyjmowania odpowiednich leków np. przeciwwymiotnych czy spowalniających pasaż jelitowy. Zastosuje się też dokładnie do wskazówek, jak należy przyjmować zalecone leki. Czasami jest to doraźna terapia, a czasami musi ona być prowadzona odpowiednio wcześniej, aby dała pożądany efekt. Pamiętaj, że zmiany w Twoim jadłospisie także mogą przyczynić się do tego, że Twoje dolegliwości będą mniejsze. O tym jak radzić sobie z biegunkami przeczytasz tu.
Badania dotyczące stanu odżywienia, a więc czarno na białym
Aby sprawdzić stan odżywienia można skorzystać z dostępnych badań. Ich interpretacja powinna być zrobiona przez lekarza, który weźmie pod uwagę całą sytuację kliniczną danego pacjenta.
- Współczynnik BMI – masa ciała [kg] podzielona przez wzrost [m] podniesiony do kwadratu. Wartości poniżej 18,5 to niedożywienie. Warto jednak nadmienić, że współczynnik ten jest obarczony błędem w przypadku pacjentów z opuchnięciami, wodobrzuszem, dużą masą mięśniową itd. Poza tym utrata masy ciała w krótkim czasie o 5-15% i zmiana współczynnika BMI np. z otyłości na nadwagę to także niedożywienie. Mitem więc jest przekonanie, że osoba z nadwagą czy otyłością nie może być niedożywiona, a komentarze w stylu „trochę schudnie, to nic się nie stanie” często są dużym błędem.
- Albumina, transferryna, prealbumina, całkowita liczba limfocytów to biochemiczne wskaźniki badane z krwi mogące wskazywać na niedożywienie.
Jak radzić sobie z niedożywieniem i jak mu zapobiegać?
Przede wszystkim należy się zastanowić z jakiego powodu pacjent chudnie. Czy jest to kwestia wzmożonej przemiany materii generowany przez komórki nowotworowe, czy może aspekty psychologiczne lub nieprawidłowa dieta powodująca różnego rodzaju dolegliwości. W zależności od przyczyny, należy podjąć takie działania, aby masa ciała nie się nie obniżała, a w wielu przypadkach, aby zdrowo wzrosła. Warto także podkreślić, że przyrosty masy ciała – jeśli są konieczne – nie powinny odbywać się w wyniku stosowania niezdrowej diety np. poprzez spożycie większych ilości dań typu fast food czy słonych/słodkich przekąsek.
Przykładowe posiłki, które można wykorzystać w problemach z niedożywieniem lub przy jego znacznym ryzyku.
Kanapki z twarożkiem lnianym z pomidorkami
Składniki (1 porcja):
- bułka kajzerka/jasny chleb, 2 kromki
- biały ser chudy, 100g (pół kostki)
- olej lniany, 3 łyżki/20g
- pomidorki koktajlowe, 2-3 szt.
- szczypta czarnego pieprzu
Biały ser wraz z olejem zgnieść widelcem do prawie jednolitej konsystencji. Następnie posmarować nim pieczywo i doprawić pieprzem. Podawać z pomidorkami.
Ciekawostka: olej lniany jest niezwykle bogatym źródłem kwasów omega-3, dlatego też warto wykorzystywać go w codziennym jadłospisie, aby zwiększać potencjał antyoksydacyjny diety.
Wartości odżywcze na porcję:
Energia: 263,1 kcal
Białko: 24,1g
Tłuszcz: 1,4g
Węglowodany przyswajalne: 36,8g
Zupa pomidorowa wzmocniona
Składniki (2 porcje):
- prawdziwy rosół gotowany na mięsie/kościach, 400ml
- koncentrat pomidorowy, 4-6 łyżek (w zależności od preferencji)
- mąka, 1 łyżka
- jajko, 1szt.
- sól, szczypta
- serek homogenizowany naturalny, 2 łyżki
- natka pietruszki, 2 łyżki posiekanej
Do rosołu dodać pomidory i gotować przez chwilę.
W tym czasie przygotować kluski lane mieszając mąkę, jajko i odrobinę soli na gładkie ciasto. Zostawić ciasto, aby nieco odpoczęło.
W międzyczasie odlać nieco gorącej zupy do osobnej miseczki i dodać do niej odrobinę serka. Dokładnie wymieszać. Następnie dodać więcej serka i całość dodać znów do gotującej się zupy.
W osobnym garnuszku zagotować lekko osoloną wodę. Jak będzie już się gotowała, to zmniejszyć ogień i powoli wlewać ciasto tak, aby tworzyły się kluseczki. Można w tym celu użyć lejka lub lać ostrożnie z miseczki. Kluseczki zostawić przez chwilę, aby w pełni się ścięły i odcedzić.
Do misek nalać zupę i dodać kluseczki. Całość ozdobić natką pietruszki.
Ciekawostka: zupa zabielona serkiem homogenizowanym charakteryzuje się wyższą zawartością białka, aniżeli zupa tradycyjna – ze śmietaną. Ponadto w niniejszym przepisie wykorzystano kluski lane, które również – dzięki obecności jajka – mają większą zawartość protein, aniżeli zwykły makaron.
Wartości odżywcze na porcję:
Energia: 237 kcal
Białko: 19g
Tłuszcz: 9,5g
Węglowodany przyswajalne: 17,7g
Gorąca czekolada ze śmietanką
Składniki (na 1 porcję):
- mleko (ew. bezlaktozowe) 2%tł., 200ml
- gorzka czekolada, 2 paski (30g)
- śmietanka 30%, 50g (5 łyżek)
- ew. przyprawa piernikowa do smaku
Mleko zagotować w małym rondelku. Jak będzie gorące, dodać do niego kostki czekolady i przyprawę piernikową. Poczekać aż się rozpuści. Przelać do kubeczka i dolać śmietankę. Podawać na ciepło.
Ciekawostka: wielu pacjentów poszukuje smaku słodkiego. Aby go wprowadzić warto jednak zadbać o to, aby dana potrawa wnosiło coś więcej niż tzw. „puste kalorie”. W przypadku gorącej czekolady domowej roboty, przemycono tu pełnowartościowe białko (w postaci mleka), a także gorzką czekoladę i przyprawy korzenne o działaniu antyoksydacyjnym. Warto jednak pamiętać o tym, że kakao (w tym gorzka czekolada) może działać lekko zapierająco. Nie jest więc ona polecana pacjentom z problemami z wypróżnieniem.
Wartości odżywcze na porcję:
Energia: 423 kcal
Białko: 9,9,g
Tłuszcz: 29,3g
Węglowodany przyswajalne: 29,6g
Krem waniliowy z preparatem ONS
Składniki (na 1 porcję):
- mascarpone, 2 łyżki
- ONS proteinowy o smaku waniliowym, ½ buteleczki
- biszkopty, 2 szt./12g
- maliny mrożone, 17g/kilka szt.
Serek wymieszać z ONS na gładki krem. Następnie przelać do miseczki i ozdobić biszkoptami. Biszkopty można włożyć pod krem, aby nieco zmiękły. Całość ozdobić malinami lub innymi owocami.
Ciekawostka: pacjenci bardzo często narzekają, że trudno zrealizować im zalecenia lekarskie dotyczące wypijania ONS’ów. Można je jednak w bardzo prosty sposób połączyć z tradycyjnymi produktami i wyczarować pyszne dania.
Wartości odżywcze na porcję:
Energia: 415 kcal
Białko: 13,9g
Tłuszcz: 26,9g
Węglowodany przyswajalne: 20,8g
Leniwe wzmocnione
Składniki (2 porcje):
- ser biały półtłusty, 200g
- mascarpone, 100g
- mąka pszenna, 100g
- jajko, 1szt.
- sól, szczypta
- owoce z kompotu, 2 łyżki
Wszystkie składniki oprócz owoców wymieszać dokładnie i uformować leniwe. Następnie wkładać do garnuszka z gotującą się wodą. Po tym, jak leniwe wypłyną, gotować jeszcze chwilę na wolnym ogniu. Odcedzić i podawać z dowolnymi owocami z kompotu (pozostały kompot można wypić lub przygotować z niego domowy kisiel). Można też wykorzystać mus owocowy dla dzieci lub świeże owoce.
Ciekawostka: dodatek serka mascarpone zwiększa energetyczność posiłku. Jest to niezwykle ważne, jeśli pacjent nie ma apetytu i jest w stanie zjeść na raz dużo mniejsze porcje niż przed chorobą.
Wartości odżywcze na porcję:
Energia: 549 kcal
Białko: 31,3g
Tłuszcz: 28,4g
Węglowodany przyswajalne: 40g
